Urywki z historii stacji kolejowej Sędziszów cz. 2

6 czerwca 2018 roku, po zakończeniu rowerowej wyprawy wzdłuż torów linii kolejowej 8 (Klimontów - Kozłów- Tunel) przyjechałem na stację Sędziszów. Ponieważ miałem prawie godzinę wolnego czasu do odjazdu pociągu do Kielc, więc wykorzystałam ten czas na zwiedzanie terenu stacji i jej najbliższej okolicy. Zrobiłem w tym czasie kilkanaście zdjęć, głównie wieży wodnej i nieczynnej lokomotywowni. Ponieważ teren lokomotywowni jest ogrodzony, więc ograniczyłem się do fotografowania terenu, zajmowanego przez halę wachlarzową, z kładki nad torami stacji oraz z ulicy Sportowej.

Obecnie hala wachlarzowa nie pełni już żadnych kolejowych funkcji. Od lat teren po byłej parowozowni w Sędziszowie wynajmowany jest przez firmę, zajmująca się segregowaniem odpadów. Nie tego oczekiwali mieszkańcy Sędziszowa, z których znaczna liczba związana była z koleją. Hala wachlarzowa (37 stanowisk) jest największą, istniejąca do chwili obecnej tego typu budowlą w Polsce. Niestety, ale dla PKP jest to problem, bo tego typu budowla inżynierska nie jest już kolei do niczego przydatna. Trudno o to mieć pretensje do PKP, ale do instytucji państwowych, odpowiedzialnych za zachowanie dziedzictwa technicznego Polski jak najbardziej.

Gdy 7 października 2016 roku, około godziny 15 nad sortownią odpadów w sędziszowskiej lokomotywowni pojawiała się chmura czarnego dymu, dla okolicznych mieszkańców stało się jasne, że w sortowni wybuchł pożar. Na szczęście zapaliło się tylko składowisko odpadów wielkogabarytowych, które szybko zostało ugaszone przez straż pożarną.¹. Ta sytuacja uzmysłowiła wielu osobom, że następny pożar może oznaczać zagładę hali wachlarzowej i wieży wodnej. Na sortownię odpadów narzekają okoliczni mieszkańcy, ale ich głos, jak widać i ... czuć jest mało ważny. Jednak w 2021 roku coś pozytywnego zadziało się w sprawie byłej parowozowni i innych zabytków kolejowego Sędziszowa. 1 lutego 2021 Burmistrz Sędziszowa opublikował obwieszczenie - zawiadomienie o zamiarze włączenia do gminnej ewidencji zabytków Gminy Sędziszów, kart adresowych zabytków nieruchomych oraz kart adresowych stanowisk archeologicznych². W wykazie znalazło się szereg obiektów, które związane są z koleją:

Historia parowozowni w Sędziszowie sięga początków budowy Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Parowozownia została zbudowana w latach 1882-1884. Oddanie obiektu do użytku nastąpiło 13 stycznia 1885 roku. Była to parowozownia zwrotna^a, która obsługiwała parowozy prowadzące pociągi na szlaku Sędziszów - Strzemieszyce/Dąbrowa I.D. oraz szlaku Sędziszów - Bzin. Zarząd nad parowozownią - do czerwca 1897 roku - sprawowało Towarzystwo Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej, a od lipca 1897 roku Nadwiślańskie Skarbowe Drogi Żelazne. W okresie I Wojny Światowej (1914-1915) parowozownia wchodziła w skład austro-węgierskiej Wojennej Kolei Północnej³. Po zakończeniu Wielkiej Wojny warsztaty pomocnicze w Strzemieszycach, Sędziszowie, Kielcach, Dęblinie, Lublinie, Chełmie, Zamościu, Bełżcu, Kowlu, Włodzimierzu, Zdołbunowie, Sarnach i Kiwercach zostały przekazane w zarząd Dyrekcji Radowskiej PKP⁷. W okresie międzywojennym sędziszowska parowozownia straciła na znaczeniu i znacznie podupadła (w 1924 roku zatrudnionych w niej było tylko 36 osób). W 1927 roku nastąpiło zamknięcie parowozowni dla celów trakcyjnych⁵.

Wybuch II Wojny Światowej i zajęcie stacji Sędziszów przez Niemców spowodowało przejście parowozowni pod zarząd Generalnej Dyrekcji Kolei Wschodniej (Generaldirektion der Ostbahn). Stacja Sędziszów stała się kluczowym miejscem, które obsługiwało transporty na front wschodni. Spowodowało to konieczność rozbudowy stacji. Pod okupacją niemiecka, w 1940 roku zbudowano wachlarz oraz budynki zaplecza gospodarczego, w tym kolejową wieżę ciśnień. Do rozbudowy obiektów stacyjnych zatrudniono około tysiąca Polaków i Żydów. Na stacji, oprócz Polaków, pracowało wielu Niemców (zatrudnienie sięgało ca 1000 pracowników). Okupant wybudował osiedle mieszkaniowe dla kolejarzy (Osiedle Drewniane), które przetrwało do chwili obecnej i jest nadal użytkowane. Od 1941 roku w Sędziszowie stacjonowały trzy jednostki kolejowe (kadry, zaopatrzenie oraz odkażalnia dla wracających z frontu żołnierzy)^3,4,5.

Wśród zatrudnionych w Sędziszowie kolejarzy wielu należało do Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Do ich zadań należało prowadzenie działań dywersyjnych na kolei, co wiązało się z ryzykiem zapłaty najwyższej ceny. Zdarzały się przypadki nieprawidłowego ustawienia obrotnicy, co powodowało uszkodzenia parowozów. Niedokręcone szyny powodowały wykolejenie się wagonów. Te przypadki nie uszły uwadze Niemcom. Prawdopodobnie jesienią 1943 roku udało się Niemcom zdekonspirować pewną liczbę kolejarzy. W nocy z 10 na 11 marca 1944 roku gestapo z Jędrzejowa otoczyło kolejowe Osiedle Drewniane, Rynek i Stację PKP. Gestapowcy mieli przygotowane listy z nazwiskami. Kolejarzy wyciągali z domów, a gdy kogoś nie zastali zabierali członków ich rodzin lub przypadkowe osoby. W sumie aresztowali ponad 30 osób, w większości zakonspirowanych kolejarzy. Kilka dni później, 17 marca 1944 roku w Piotrkowicach i Chmielniku gestapo rozstrzelało 30 sędziszowskich kolejarzy⁶.

12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się radziecka ofensywa zimowa. Wojska niemieckie zostały wyparte z Sędziszowa w dniu 16 stycznia. Natychmiast po wyzwoleniu rozpoczęła się rekrutacja załogi oraz porządkowanie stacji. Organizacyjnie stacja została przydzielona do dyrekcji lubelskiej PKP. Jako pierwsze - jeszcze w 1945 roku - do parowozowni (MD Sędziszów) zostały przekazane parowozy serii Ty42 (m.in Ty42-16 i Ty42-21). Przystąpiono też do tworzenia drużyn, których celem było przywiezienie maszyn koniecznych do technicznego utrzymania pojazdów trakcyjnych. 1 września 1945 ruszyła nauka w nowo utworzonej Zasadniczej Szkole Kolejowej. W 1947 roku ze względu na wzrost liczby przydzielonych parowozów i drużyn trakcyjnych podniesiono rangę Parowozowni Głównej do 1 klasy. W 1953 roku przyjęto na inwentarz parowozy serii Ty51 i Ty246, które zostały przydzielone do obsługi ciężkich pociągów tranzytowych. Parowozownia rozszerzyła również w tym czasie zakres napraw średnich o parowozy: Tr20, Ty2, Ty42, Ty43. W 1955 roku utworzono służby: Trakcji i Wagonów (nastąpiło oddzielenie od służby mechanicznej napraw wagonów). Rok 1963 był przełomowy dla parowozowni, ponieważ po raz pierwszy przyjęto na inwentarz lokomotywy elektryczne (ET21). Na terenie parowozowni wybudowano wtedy nowe kanały rewizyjne oraz zawieszono sieć trakcyjną przez obrotnicę. W 1972 roku wpisano na stan pierwsze lokomotywy spalinowe ST44. Utworzone też nowe oddziały napraw lokomotyw elektrycznych i spalinowych oraz napraw rewizyjnych parowozów: Ty2, Ty42, Ty43. W tym okresie nastąpiło kolejne podniesienie rangi obiektu - w Sędziszowie zaczęła działać Lokomotywownia Pozaklasowa Sędziszów³.

W latach 80. ubiegłego wieku znaczenie sędziszowskiej lokomotywowni stale rosło. Zorganizowano specjalny pociąg ratunkowy dla linii normalnotorowych oraz dla Linii Hutniczo-Siarkowej (27 grudnia 1979), powołano Zakładową Zawodową Straż Pożarną w sile plutonu (28 lutego 1983). Zwiększono zakres prac wykonywanych na terenie lokomotywowni o naprawy rewizyjne pociągów sieciowych (od 1 marca 1982), naprawy okresowe wózków ezt EN57 (od 1 listopada 1987). 22 września 1986 roku po raz pierwszy wyprawiono na szlak pociąg towarowy prowadzony 1-osobowo (skład nr 32196 z lokomotywą ET41-94)³. Kolejarze z lokomotywowni podejmowali się także nietypowych wyzwań, wykorzystując swoje olbrzymie doświadczenie w obsłudze parowozów. Na początku lat 80. wyremontowali parowóz TKi100-16 dla Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, który nadal możemy podziwiać na terenie Stacji Muzeum przy ulicy Towarowej w Warszawie.

Koniec lat 90. ubiegłego wieku to czas masowego wycofywania parowozów z eksploatacji. Kres, ponad 100-letniej potęgi parowozowej Sędziszowa nastąpił 9 września 1989. W tym dniu zakończyła się eksploatacja trakcji parowej w MD Sędziszów³. Ten dzień można uznać za początek upadku sędziszowskiego wachlarza. Po tej dacie, z roku na rok ograniczano zakres prac, które wykonywała lokomotywownia. W 1992 roku zlikwidowany został Oddział Sędziszów ZNTK Gliwice (Gls), który na terenie lokomotywowni wykonywał naprawy wagonów towarowych - specjalizował się w naprawach węglarek z drewnianą podłogą. Likwidacja oddziału była konsekwencją wyłączenia ZNTK ze struktury PKP, co nastąpiło rok wcześniej.

W pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku, w związku reorganizacją PKP, w miejsce Lokomotywowni Pozaklasowej Sędziszów został powołany Zakład Taboru (MT Sędziszów). Z dniem 1 lipca 1997 roku, w wyniku kolejnej reorganizacji służby trakcyjnej, MT Sędziszów stał się oddziałem Zakładu Taboru Kielce. Zakład Taboru utrzymał się w Sędziszowie kilka lat. Na przełomie wieków nie prowadzono już w sędziszowskim wachlarzu działalności związanej z koleją. Opuszczona lokomotywownia, na terenie której - jeszcze w okresie jej eksploatacji - nie prowadzono od wielu lat bieżących remontów budynków i zaplecza technicznego ulegała powolnej degradacji technicznej. Od ponad 20 lat, ta najdalej na zachód wysunięta lokomotywownia Dyrekcji Wschodniej, nie obsługuje już pojazdów trakcyjnych. W PKP nie ma dla niej przyszłości. Wydaje się, że jedynie Gmina Sędziszów może uratować swój największy zabytek?

Fotografując sędziszowski wachlarz z poziomu ulicy Sportowej, nieopodal przepływającej rzeki Mierzawy, moją uwagę zwróciło zielone pudło wagonu. Na pudle nie było żadnych oznaczeń kolejowych. Jedyne literowe oznaczenie, jakie się na nim znajdowało - P.Z.H.G.P. Oddział Sędziszów - prawdopodobnie świadczy o tym, że pudło jest, lub było użytkowane przez ... Polski Związek Hodowców Gołębi Pocztowych. Okazało się, że jest to pudło 2-osiowego wagonu pocztowego typu P-VII. Wagony tego typu były produkowane w okresie międzywojennym przez Lilpop, Rau & Loewenstein w Warszawie oraz Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A. w Sanoku. Na PKP wagony pocztowe tego typu nosiły oznaczenie serii Pm. Jedyny wagon typu P-VII, zachowany w Polsce, który nadaje się do pełnej odbudowy znajduje się na terenie Skansenu Taboru Kolejowego w Chabówce.

Pierwszą część artykułu "Urywki z historii stacji kolejowej Sędziszów" można znaleźć w magazynie TOROWY 9/2020.
_____________________
1. echodnia.eu. Pożar podgrzał atmosferę - mieszkańcy narzekają na uciążliwości sortowni śmieci w Sędziszowie - 14 października 2016. Dostępny w Internecie w https://echodnia.eu/swietokrzyskie/pozar-podgrzal-atmosfere-mieszkancy-narzekaja-na-uciazliwosci-sortowni-smieci-w-sedziszowie/ar/10740036. Dostęp: 2.07.2021.
2. Obwieszczenie nr 2/2021 Burmistrza Sędziszowa z dnia 1 lutego 2021 r. Dostępny w Internecie w https://sedziszow.pl/wp-content/uploads/2021/02/Obwieszczenie_02-2021.pdf. Dostęp: 2.07.2021.
3. Parowozownia Sędziszów w pigułce - Norbert Tkaczyk. Dostępny w Internecie w https://parowozy.opole.pl/2020/12/parowozownia-sedziszow-wojewodztwo-malopolskie/ - w opracowaniu wykorzystano informacje opublikowane w folderze: "Lokomotywownia Pozaklasowa Sędziszów 1885 - 1989. 104 lata". Dostęp: 2.07.2021.
4. "Sędziszów. Zarys dziejów" pod red. Krzysztofa Ślusarka. Jędrzejów 2000.
5. Sędziszów, wydzielone z Parowozowy hyde park (ale tylko nasze koleje i bez czasów współczesnych) - 1.10.2013. Dostępny w http://forum.modelarstwo.info/threads/...18098/post-273307. Dostęp: 2.07.2021.
6. W 74. rocznicę rozstrzelania sędziszowskich kolejarzy w Chmielniku i w Piotrkowicach - relacje z wydarzeń 2018-03-20. Dostępny w Internecie w https://www.chmielnik.com. Dostęp: 2.07.2021.
7. Inżynier Kolejowy nr 11/1028. Inż. Aleksander Pawłowski - Stan i potrzeby gospodarki warsztatowej w latach 1919—1928 str. 428. 
____________________
a. Parowozownia zwrotna - parowozownia na której parowozy kończą bieg w jednym kierunku, aby następnie powrócić z pociągiem do parowozowni głównej. 
| zdjęcia z 6 czerwca 2018 roku |